Ég vísa til kvörtunar yðar sem barst umboðsmanni Alþingis 17. mars sl. og lýtur að afslætti sem lánþegum námslána sem tekin voru í tíð laga nr. 21/1992, um Lánasjóð íslenskra námsmanna, er veittur ef greitt er inn á lánið umfram lögbundnar árlegar endurgreiðslur, sbr. VII. bráðabirgðaákvæði laga nr. 60/2020, um Menntasjóð námsmanna. Af kvörtun yðar verður ráðið að þér teljið það fyrirkomulag sem lagt er til grundvallar við mat á þeim afslætti sem lántaka er veittur hverju sinni fela í sér ómálefnalega mismunun.
Ofangreint bráðabirgðaákvæði er svohljóðandi:
„Lánþegum námslána, tekinna í tíð laga um Lánasjóð íslenskra námsmanna, skal frá og með gildistöku laga þessara veittur afsláttur ef greitt er inn á námslán umfram lögbundnar árlegar endurgreiðslur eða þau að fullu greidd. Hlutfall afsláttar ræðst af eftirstöðvum námsláns en skal þó ekki vera lægra en 5% og ekki hærra en 15%.“
Í upphaflegu frumvarpi til laga um Menntasjóð námsmanna, eins og það var lagt fyrir Alþingi af mennta- og menningarmálaráðherra, var ekki gert ráð fyrir ákvæðinu heldur var það fært í frumvarpið í kjölfar breytingartillögu allsherjar- og menntamálanefndar. Í áliti nefndarinnar segir um ákvæðið:
„Þá er lagt til ákvæði til bráðabirgða sem veitir lánþegum námslána sem tekin voru í tíð eldri laga afslátt ef greitt er inn á námslán umfram lögbundnar endurgreiðslur eða lán greitt upp að fullu. Afslátturinn skal endurspegla þann almenna hag sem kerfið hefur af því að lán séu greidd upp hraðar en ella. Hlutfall afsláttar skal þannig ráðast af eftirstöðvum námsláns en skal þó ekki vera lægra en 5% og ekki hærra en 15%. Miðað er við að hlutfallið ráðist af eftirstöðvum lánsins þar sem mjög há námslán kalla á kostnaðarsama vaxtaniðurgreiðslu, þ.e. að þau lán eru líkleg til að innheimtast á löngum tíma og jafnvel ekki að fullu. Markmiðið er að búa til hvata til að bæta og flýta fyrir endurgreiðslu slíkra lána. Afsláttinn skal reikna af fjárhæð niðurgreiðslunnar sem lækkar þ.a.l. sem nemur afslættinum. Sem dæmi má taka lán þar sem eftirstöðvarnar eru 1 millj. kr. Lánþegi óskar eftir því að greiða lánið upp og fær 5% afslátt. Lánþeginn þarf þá aðeins að greiða 950 þús. kr. og lánið telst að fullu uppgert.“
Í framhaldi af því kemur eftirfarandi fram um útreikning afsláttarins:
„Lögð er til eftirfarandi reikniregla við útreikning afsláttarins:
- Hlutfall afsláttar skal ákvarðað út frá eftirstöðvum námsláns á innborgunardegi að frádregnum reglubundnum afborgunum ársins (fastri og tekjutengdri afborgun).
- Hlutfall afsláttar skal vera 5% af niðurgreiðslu láns þegar eftirstöðvar eru 1 millj. kr. eða lægri og 15% af niðurgreiðslu þegar eftirstöðvar eru 6,77 millj. kr. eða hærri.
- Vegna eftirstöðva á bilinu 1 millj. kr. til 6,77 millj. kr. skal hlutfall afsláttar hækka um 0,026% fyrir hverja 10 þús. kr. hækkun eftirstöðvanna (umfram 1 millj. kr.) þar til 15% markinu er náð.
Dæmi: Ef eftirstöðvar láns eru 5 millj. kr. er afslátturinn 5% + 400 x 0,026% eða 15,4%. Ef niðurgreiðslan er 2 millj. kr. er afslátturinn 2 millj. kr. x 15,4% = 308 þús. kr. og innborgunin 1.692 þús. kr.
Tillagan byggist á núvirðisútreikningum þar sem reiknivextir eru 2,6–2,7% og árleg meðalafborgun greiðenda um 400 þús. kr. óháð fjárhæð eftirstöðva eða fjölda afborgunarára. Um er að ræða nálgun og er aðferðin því ekki lýsandi fyrir hvert lán.“ (Alþt. Þskj. 1477 – 329. mál, 150. löggjafarþingi 2019-2020.)
Í úthlutunarreglum Menntasjóðs 2020-2021 kemur fram undir lið 14.1:
„Einstaklingur sem greiðir aukalega inn á námslánaskuldabréf samkvæmt eldri lögum um Lánasjóð íslenskra námsmanna á rétt á afslætti aukainnborgunar sem nemur 5-15% af ógjaldföllnum eftirstöðvum skuldabréfs fyrir greiðslu. Hlutfall afsláttar af aukainnborgun ræðst af eftirstöðvum námslána greiðanda og er 5% ef skuld lántaka er 1 milljón króna eða lægri, hækkar línulega eftir það og verður að hámarki 15% séu eftirstöðvar 4,8 milljónir eða hærri. Beiðni um aukainnborgun skal berast í gegnum heimasvæði greiðanda inn á „Mitt Lán“. [...]
Sækja þarf um uppgreiðsluafslátt inn á „Mitt Lán“ og dregst hann frá heildarskuld lánsins þegar greitt er.“
Samkvæmt ofangreindu þarf lántaki bæði að koma á framfæri beiðni um aukainnborgun inn á lán og sækja sérstaklega um uppgreiðsluafsláttinn. Af kvörtun yðar verður ekki annað ráðið en að þér hafið enn sem komið er ekki óskað eftir því að greiða aukalega inn á námslán yðar eða uppgreiðsluafslætti í samræmi við ofangreint.
Ég vek athygli yðar á því að á meðal hlutverka stjórnar Menntasjóðsins er að skera úr vafamálum er varða einstaka lánþega og öðrum málum, sbr. 4. tölul. 3. mgr. 30. gr. laga nr. 60/2020. Samkvæmt 4. mgr. 30. gr. má vísa ákvörðunum stjórnar sjóðsins varðandi málefni einstakra lánþega til málskotsnefndar sem m.a. sker úr um hvort ákvarðanir sjóðstjórnar séu í samræmi við ákvæði laga og stjórnvaldsfyrirmæla, sbr. einnig 2. mgr. 32. gr. laganna.
Ástæða þess að ég tek þetta fram er sú að samkvæmt 3. mgr. 6. gr. laga nr. 85/1997, um umboðsmann Alþingis, er gert ráð fyrir að umboðsmaður hafi ekki afskipti af máli fyrr en stjórnvöld, þ.m.t. æðra stjórnvald, hafi lokið umfjöllun sinni um málið. Ákvæði þetta er byggt á því sjónarmiði að stjórnvöld skuli fá tækifæri til að leiðrétta ákvarðanir sem hugsanlega eru rangar áður en leitað er til aðila utan stjórnkerfis þeirra með kvörtun. Af því leiðir m.a. að almennt verður mál ekki tekið til meðferðar á grundvelli kvörtunar fyrr en það hefur verið endanlega til lykta leitt í stjórnsýslunni.
Í ljósi framangreinds, og með vísan til 1. mgr. 10. gr. laga nr. 85/1997, um umboðsmann Alþingis, lýk ég hér með umfjöllun minni um málið. Fari svo að þér greiðið aukalega inn á lán yðar, sækið um uppgreiðsluafslátt og látið eftir atvikum reyna á ákvörðun sjóðsins um hlutfall afsláttarins fyrir stjórn sjóðsins og leitið auk þess til málskotsnefndar í framhaldinu getið þér leitað til mín á nýjan leik með kvörtun ef þér teljið yður enn rangindum beittan að fenginni niðurstöðu framangreindra stjórnvalda.
Undirritaður fór með mál þetta á grundvelli 3. mgr. 14. gr. laga nr. 85/1997.
Kjartan Bjarni Björgvinsson