Bréf

I

Vísað er til kvörtunar yðar 8. desember sl., fyrir hönd A, yfir úrskurði dómsmálaráðuneytisins 13. desember 2021 í máli nr. DMR21080181. Með úrskurðinum staðfesti ráðuneytið ákvörðun sýslumannsins á Norðurlandi vestra um að synja beiðni A um niðurfellingu sakarkostnaðar. Þá lýtur kvörtunin að aðfarargerð sem gerð var til innheimtu skuldar­innar 19. ágúst 2021.

II

1

Í 1. mgr. 235. gr. laga nr. 88/2008 er kveðið á um þá meginreglu að sakfelldum manni beri að greiða sakarkostnað. Í 1. mgr. 239. gr. laganna segir að lagt skuli út fyrir sakarkostnaði úr ríkissjóði. Sakarkostnaður sem sakfelldum manni sé gert að greiða samkvæmt dómi, úrskurði eða viðurlagaákvörðun skuli innheimtur hjá honum, eftir atvikum með fjárnámi eða nauðungarsölu. Hann skuli bera kostnað af þeim aðgerðum, svo og aðgerðum vegna fullnustu refsingar og annarra viðurlaga á hendur honum, til viðbótar sakarkostnaði. Í 2. mgr. greinarinnar er kveðið á um undantekningu frá framangreindri reglu. Þar segir efnislega að liggi nægilega ljóst fyrir að sakfelldur maður eigi hvorki eignir né hafi tekjur til að standa straum af kostnaði sem honum hefur verið gert að greiða beri að falla frá kröfu á hendur honum um greiðslu.

Í athugasemdum í frumvarpi því er varð að lögum nr. 88/2008 segir að 2. mgr. 239. gr. laganna eigi rætur að rekja til fyrirmæla c-liðar 3. mgr. 6. gr. mannréttindasáttmála Evrópu, sbr. lög nr. 62/1994, þar sem sökuðum manni sé m.a. tryggður réttur til ókeypis lögfræðiaðstoðar til að halda upp vörnum í sakamáli ef það er nauðsyn­legt vegna réttvísinnar. Þá verður einnig ráðið af athugasemdum að ákvæðið hafi verið sett í kjölfar dóms Hæstaréttar 21. september 2005 í máli nr. 248/2005. Nánar tiltekið kemur þar fram að Hæstiréttur hafi komist að þeirri niðurstöðu með vísan til úrlausna Mannréttinda­­dómstóls Evrópu að skýra beri íslensk lög svo að sakfelldum manni sem gert hefur verið að greiða sakarkostnað verði að vera unnt að sanna vanhæfni sína til greiðslu málsvarnarlauna verjanda síns þegar um er að ræða innheimtu slíks kostnaðar (Alþt. 2007-2008, A-deild, bls. 1511-1513).

Með ákvæði 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008 hefur löggjafinn fengið stjórnvöldum í hendur matskennda valdheimild þar sem þeim er einkum falið að meta hvenær „nægilega ljóst“ liggur fyrir að sakfelldur maður hafi hvorki eignir né tekjur til að standa straum af sakar­kostnaði. Í tilvikum sem þessum er stjórnvöldum að jafnaði heimilt að setja sér viðmiðunarreglur um helstu sjónarmið sem byggja ber á til stuðnings beitingu slíkra valdheimilda. Slík sjónarmið verða þó að vera málefnaleg og að jafnaði ekki tæmandi upp talin í viðmiðunar­reglum enda mega slíkar reglur ekki takmarka óhóflega eða útiloka það einstaklingsbundna mat sem lög gera ráð fyrir.

Dómsmálaráðuneytið setti sér viðmiðunarreglur í tengslum við beitingu 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008 hinn 1. nóvember 2019. Í 1. mgr. 2. gr. þeirra segir að við mat á því hvort sakarkostnaður verði felldur niður skuli miða við að stofn til útreiknings tekju­skatts og útsvars, fjármagnstekjur og aðrar tekjur, þ.m.t. skattfrjálsar tekjur, nemi ekki hærri fjárhæð en samtals 3.650.000 kr. Hækka skuli þessa viðmiðunarfjárhæð um 406.000 kr. fyrir hvert barn undir 18 ára aldri, þ.m.t. stjúp- og fósturbörn, sem búa hjá umsækjanda eða hann greiðir meðlag með. Í 2. mgr. greinarinnar segir að synja megi beiðni um niðurfellingu sakarkostnaðar þótt tekjur umsækjanda séu undir viðmiðunarmörkum samkvæmt 1. mgr. þegar umsækjandi á fé á bankareikningi, hlutabréf, skuldabréf, fasteign, lausafé eða aðrar eignir. Í a-lið 1. mgr. 3. gr. sömu reglna segir að fella megi niður sakarkostnað þótt tekjur umsækjanda séu yfir viðmiðunar­fjárhæðum samkvæmt 2. gr. ef aflahæfi umsækjanda er verulega skert til frambúðar vegna varandlegrar örorku, eða veikinda.

2

Af úrskurði ráðuneytisins verður ráðið að synjun um niðurfellingu sakarkostnaðar hafi byggst á því að umbjóðandi yðar hafi ekki sýnt nægilega fram á að hann hafi hvorki eignir né tekjur til að standa straum af greiðslu sakarkostnaðar í skilningi 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008.

Af gögnum málsins verður ráðið að þér séuð ósáttir við að litið hafi verið til fjárhagsstöðu umbjóðanda yðar við úrlausn málsins og að innistæða á bankareikningi hafi haft þýðingu við mat á því hvort skilyrði niðurfellingar hafi verið fyrir hendi samkvæmt 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008. Þá hafið þér einnig bent á að umbjóðandi yðar hafi einungis fengið tekjur frá Tryggingastofnun ríkisins árin 2018, 2019 og 2020 þar sem hann hafi verið metinn sem 75% öryrki fram til 28. febrúar 2025. Þá sé umbjóðandi yðar á leigumarkaði og ljóst að hann eigi engar eignir.

Eins og áður er rakið hefur 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008 að geyma matskennda valdheimild þar sem í hverju tilviki þarf að taka afstöðu til þess hvort sá sem sækir um niðurfellingu sakarkostnaðar geti ekki, vegna eigna- og tekjustöðu sinnar, staðið straum af greiðslu sakarkostnaðar. Þar sem umbjóðandi yðar hefur ekki börn á framfæri er tekjuviðmið hans samkvæmt 2. gr. téðra viðmiðunarreglna dómsmála­ráðuneytisins 3.650.000 kr. Hins vegar er heimilt að víkja frá þeirri upphæð ef aflahæfi umsækjanda er verulega skert til frambúðar vegna varanlegrar örorku, eða veikinda. Ákvæðið felur því ekki í sér fortakslausa skyldu til niðurfellingar sakarkostnaðar þegar umsækjandi er öryrki heldur felur það í sér heimild fyrir stjórnvöld til að víkja frá framangreindri viðmiðunar­fjárhæð undir vissum kringumstæðum. Óumdeilt er að umbjóðandi yðar hefur verið metinn með 75% örorku til 28. febrúar 2025 og því ljóst að aflahæfi hans er skert a.m.k. fram til þess tíma.

Hvað sem því líður verður af téðum úrskurði ráðuneytisins, og meðfylgjandi gögnum, ekki annað séð en að tekjur umbjóðanda yðar hafi verið nokkuð yfir framangreindri viðmiðunarfjárhæð, eða 21,14% yfir viðmiðunar­fjárhæð­inni árið 2019 og 26,6% yfir viðmiðunarfjárhæðinni árið 2020. Í hinni kærðu ákvörðun sýslumannsins á Norðurlandi vestra og skýringum embættisins til ráðuneytisins kemur fram að í stjórnsýsluframkvæmd hafi helst komið til álita að beita heimildinni þegar tekjur séu lítillega yfir viðmiðunartekjum eða um 10%. Þá verður ekki annað séð en að umbjóðandi yðar hafi átt nokkra fjármuni inná bankareikningi þegar umrædd beiðni um niðurfellingu sakarkostnaðar kom til umfjöllunar sýslumanns. Í því sambandi tek ég fram að samkvæmt gögnum málsins mun umbjóðandi yðar hafa átt 9,4 milljónir inni á bankareikningi við lok árs 2020 samkvæmt skattframtali og mun sú fjárhæð hafa staðið í 13,6 milljónum þegar fjárnám fór fram til greiðslu skuldarinnar. Svo sem áður er rakið leiðir af 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008 að leggja verður  til grundvallar að hinn sakfelldi hafi hvorki eignir né tekjur til að standa straum af þeim sakarkostnaði sem honum hefur verið gert að greiða. Ég tel því ekki forsendur til að gera athugasemdir við að sýslumaður hafi, við mat á umsókn umbjóðanda yðar, litið til eignastöðu hans og þar með innistæðu á bankareikningi. Af framangreindu er ljóst að tekjur umbjóðanda yðar eru nokkuð yfir þeirri viðmiðunarfjárhæð sem fram kemur í téðum reglum dómsmálaráðuneytisins auk þess sem ég tel miðað við gögn málsins ekki unnt að leggja annað til grundvallar en að hann hafi átttölu­verða fjármuni á bankareikningi. Í kvörtun yðar til mín er því haldið fram að umbjóðandi yðar hafi haft í hyggju að nýta umrædda fjármuni í kostnaðarsamar tannviðgerðir. Ekki verður hins vegar séð af fyrirliggjandi gögnum að umbjóðandi yðar hafi borið því við hjá stjórnvöldum, eftir atvikum með því að leggja fram frekari gögn í þá veru, en telja verður í ljósi orðalags 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008 að það hafi staðið honum nær að færa rök fyrir slíkum fullyrðingum. Með hliðsjón af framangreindu tel ég mig ekki hafa forsendur til að gera athugasemdir við þá niðurstöðu ráðuneytisins að umbjóðandi yðar hafi ekki sýnt nægilega fram á að hann hafi hvorki eignir né tekjur til að standa straum af greiðslu sakarkostnaðar í skilningi 2. mgr. 239. gr. laga nr. 88/2008.

3

Vegna þess þáttar í kvörtun yðar er varðar aðfarargerð sýslumannsins á Suðurlandi 19. ágúst 2021 tek ég fram að samkvæmt c-lið 4. mgr. 3. gr. laga nr. 85/1997, um umboðsmann Alþingis, nær starfssvið umboðs­manns ekki til ákvarðana og annarra athafna stjórnvalda þegar samkvæmt beinum lagafyrirmælum er ætlast til þess að menn leiti leiðréttingar með málskoti til dómstóla. Ástæða þess að ég bendi yður á þetta er sú að lög nr. 90/1989, um aðför, kveða á um að ágreiningur vegna framkvæmd aðfarargerðar, sem er lokið, verði borinn undir héraðsdóm til úrlausnar, sbr. 15. kafla laganna. Þar kemur fram að málsaðilum sé heimilt að krefjast úrlausnar héraðsdómara innan átta vikna frá því gerðinni var lokið, sbr. 1. mgr. 92. gr. laganna. Þegar frestur samkvæmt 1. mgr. 92. gr. er liðinn, verður ágreiningur um aðfarargerð eða ákvarðanir sýslumanns um framkvæmd hennar ekki lagður fyrir héraðs­­dómara, nema allir málsaðilar séu á það sáttir eða héraðsdómari telji afsakanlegt að málefnið hafi ekki verið lagt fyrir hann í tæka tíð eða til ágreinings komi um gerðina vegna kröfu gerðarbeiðanda um nauðungar­­sölu eða aðra lögmæta ráðstöfun á eign, sem tekin hefur verið fjárnámi, sbr. 2. mgr. 92. gr. laganna.

Þar sem lög gera samkvæmt framangreindu ráð fyrir að leysa skuli úr ágreiningi um aðför, þ.á m. fjárnám, fyrir dómstólum fellur það utan við starfssvið umboðsmanns Alþingis að fjalla um slíkan ágreining, sbr. c-lið 4. mgr. 3. gr. laga nr. 85/1997.

III

Með vísan til alls framangreinds tel ég ekki tilefni til að aðhafast frekar vegna kvörtunarinnar og lýk ég því umfjöllun minni um málið, sbr. 1. mgr. 10. gr. laga nr. 85/1997.