Óskað var eftir að umboðsmaður tæki reglugerð um hvalveiðar til athugunar á grundvelli frumkvæðisheimildar hans. Síðar var þess óskað að litið yrði á erindið sem kvörtun.
Ekki var unnt að líta svo á að reglugerðin hefði beinst að umbjóðendum þess sem kvartaði eða snert hagsmuni þeirra með beinum hætti og því ekki hægt að taka erindið til meðferðar sem kvörtun. Umboðsmaður benti á að frumkvæðisheimildinni væri helst beitt þegar mál hefðu almenna þýðingu og vörðuðu hagsmuni margra en síður ef mál lyti sérstaklega tilteknum aðila. Lét umboðsmaður því athugun málsins lokið.
Umboðsmaður lauk málinu með bréfi 17. júlí 2023.
I
Vísað er til erindis yðar f.h. A sem barst umboðsmanni Alþingis 6. júlí sl. Með erindinu óskið þér eftir því að setning reglugerðar nr. 642/2023, um (12.) breytingu á reglugerð nr. 163/1973 um hvalveiðar, þar sem mælt er fyrir um að á árinu 2023 skuli veiðar á langreyðum ekki hefjast fyrr en 1. september nk., verði tekin til athugunar á grundvelli heimildar umboðsmanns samkvæmt 5. gr. laga nr. 85/1997, um umboðsmann Alþingis. Vísað er til þess að setning reglugerðarinnar sé afar íþyngjandi fyrir þá félagsmenn A sem fáist við störf tengd veiðum á langreyðum hjá Hvali hf.
Í símtali 12. júlí sl. óskuðuð þér þess að litið yrði á erindið sem kvörtun félagsins fyrir hönd téðra starfsmanna. Yrðu lagaskilyrði ekki talin vera fyrir hendi til að taka erindið til meðferðar á þeim grundvelli yrðu þau atriði sem tilgreind væru í því eftir sem áður tekin til athugunar að frumkvæði umboðsmanns.
II
Samkvæmt 1. mgr. 2. gr. laga nr. 85/1997 er hlutverk umboðsmanns að hafa í umboði Alþingis eftirlit með stjórnsýslu ríkis og sveitarfélaga á þann hátt sem nánar greinir í lögunum og tryggja rétt borgaranna gagnvart stjórnvöldum landsins. Skal hann gæta þess að jafnræði sé í heiðri haft í stjórnsýslunni og hún fari að öðru leyti fram í samræmi við lög, vandaða stjórnsýsluhætti og siðareglur settar á grundvelli laga um Stjórnarráð Íslands og laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. Umboðsmanni Alþingis er þannig ætlað að hafa eftirlit með því að borgararnir fái notið þeirra efnislegu réttinda sem löggjafinn hefur kveðið á um og meðferð mála þeirra sé í samræmi við lög.
Hver sá sem telur sig hafa verið beittan rangsleitni af aðilum sem heyra undir eftirlit umboðsmanns Alþingis getur kvartað af því tilefni til hans, sbr. 2. mgr. 4. gr. fyrrnefndra laga. Í athugasemdum greinargerðar með frumvarpi því er varð að lögunum segir um umrætt ákvæði að ekki geti aðrir borið fram kvörtun en þeir sem halda því fram að þeir hafi sjálfir orðið fyrir rangsleitni af hálfu stjórnvalda (Alþt. 1996-1997, A-deild, bls. 2329). Af þessu leiðir að kvörtun til umboðsmanns Alþingis verður að lúta að tilteknum athöfnum eða ákvörðunum stjórnvalda sem beinast að þeim sem leggur fram kvörtun eða snerta beinlínis lögverndaða hagsmuni hans.
Samkvæmt lögum nr. 26/1949, um hvalveiðar, hafa þeir einir rétt til að stunda slíkar veiðar sem fengið hafa til þess leyfi matvælaráðuneytisins, en slík leyfi má aðeins veita aðilum sem fullnægja skilyrðum til að mega stunda fiskveiðar í fiskveiðilandhelgi Íslands að undangenginni umsögn Hafrannsóknastofnunar. Hvalur hf. mun vera handhafi slíks leyfis og hefur komið fram í fjölmiðlum að fyrirtækið hafi nýlega lagt fram kvörtun til umboðsmanns vegna fyrrgreindrar reglugerðarsetningar matvælaráðherra. Lagaleg staða þeirra félagsmanna umbjóðanda yðar sem starfa hjá Hvali hf. ræðst af nánara réttarsambandi þeirra við fyrirtækið. Gildir það einnig við þær aðstæður sem leiða af setningu fyrrgreindrar reglugerðar. Að öllu virtu get ég því ekki litið svo á að téð reglugerð matvælaráðherra hafi beinst að þessum starfsmönnum eða snert hagsmuni þeirra með beinum hætti.
Samkvæmt framangreindu brestur lagaskilyrði til þess að erindi yðar verði tekið til frekari meðferðar sem kvörtun. Ég tek þó fram að þau sjónarmið sem fram koma í erindinu verða höfð til hliðsjónar við athugun á fyrrnefndri kvörtun Hvals hf.
III
Viðvíkjandi upphaflegri beiðni yðar um að reglugerðarsetning matvælaráðherra verði tekin til athugunar á grundvelli heimildar umboðsmanns samkvæmt 5. gr. laga nr. 85/1997 tek ég fram að þegar umboðsmanni berast ábendingar á borð við þær, sem þér færið fram í kvörtun yðar, eru þær yfirfarnar með tilliti til þess hvort tilefni sé til að taka þau atriði sem koma fram í þeim til sérstakrar athugunar að eigin frumkvæði umboðsmanns. Verði málefni tekið til athugunar er sá sem hefur komið ábendingu á framfæri að jafnaði ekki upplýstur sérstaklega um það heldur er tilkynnt um athugunina á vef embættisins, www.umbodsmadur.is.
Við mat á því hvort téð heimild umboðsmanns er nýtt er m.a. litið til starfssviðs og áherslna embættisins, hagsmuna er tengjast umræddu málefni, svo og málastöðu og nýtingar mannafla hjá embættinu. Þá er horft til þess hvort sá sem mál varðar sérstaklega geti á grundvelli kvörtunar leitað til umboðsmanns. Í framkvæmd hefur frumkvæðisheimildinni helst verið beitt þegar mál hefur haft almenna þýðingu þannig að það varði hagsmuni margra en síður er mál hefur lotið sérstaklega að tilteknum aðila. Er þá haft í huga að við slíkar aðstæður getur viðkomandi leitað til umboðsmanns með kvörtun. Í þessu sambandi vísast á ný til þess að fyrir liggur að Hvalur hf. hefur lagt fram kvörtun hjá umboðsmanni vegna umræddrar reglugerðarsetningar ráðherra.
IV
Með vísan til þess sem að framan greinir læt ég athugun minni á erindi yðar lokið, sbr. 1. mgr. 10. gr. laga nr. 85/1997, um umboðsmann Alþingis.