A og B, nemendur í 10. bekk grunnskóla, leituðu til umboðsmanns Alþingis og kvörtuðu yfir því að mennta- og menningarmálaráðherra hefði ákveðið að skólaárið 2010/2011 yrðu a.m.k. 45% lausra plássa í framhaldsskólum tekin frá fyrir nemendur í forgangshópi, þ.e. nemendur sem kæmu úr grunnskólum sem væru tilgreindir sem forgangsskólar hvers framhaldsskóla og væru yfirleitt staðsettir í nágrenni hans. Þar sem grunnskólanemar sækja að jafnaði grunnskóla í næsta nágrenni við heimili sitt réðst forgangur nemenda því í reynd í mörgum tilvikum af búsetu. Það var þó ekki einhlítt. Í kvörtun A kom fram að hún teldi innritunarreglurnar fela í sér mismunun á grundvelli búsetu og brjóta í bága við jafnræðisreglur. Hún benti á að framhaldsskólar væru ekki allir sambærilegir og að í þeim væri ekki sama námsframboð. Í kvörtun B kom fram að hún teldi innritunarreglurnar ekki byggjast á málefnalegum sjónarmiðum. Með þeim væri réttur nemenda til valfrelsis skertur og þeim mismunað á ómálefnalegum forsendum. Hún benti á að framhaldsskólar væru ólíkir að hún hefði t.d. hug á að stunda nám í bekkjarkerfi.
Umboðsmaður taldi að af forgangsreglu ráðherra leiddi að möguleikar nemenda, sem ekki hefðu stundað nám í forgangsskólum hlutaðeigandi framhaldsskóla, til þess að velja sér framhaldsskóla og fá inngöngu í þann skóla yrðu í reynd takmarkaðri en áður og réðust ekki í sama mæli af námsárangri í grunnskóla og öðrum undirbúningi fyrir framhaldsnám. Umboðsmaður benti jafnframt á að í lögum og framkvæmd væri gengið út frá því að í framhaldsskólum væru starfandi mismunandi námsbrautir og viðhaft mismunandi námsfyrirkomulag. Forgangsreglan hefði því þau áhrif að munur gæti orðið á efni og inntaki þeirrar opinberu þjónustu sem einstaklingum, sem kynnu að einhverju leyti að vera í sambærilegri lagalegri stöðu, t.d. að því er varðar námsárangur í grunnskóla, stæði til boða. Athugun umboðsmanns beindist því einkum að því hvaða lagaheimildir þyrftu að vera fyrir hendi til þess að heimilt væri að mæla fyrir um misjafnan rétt borgaranna, m.a. á grundvelli búsetu til að nýta þá opinberu þjónustu, og þar með opinber fjárframlög, sem felst í framhaldsskólanámi.
Umboðsmaður taldi líkur standa til þess að skipulagt nám er miðar að skilgreindum námslokum á framhaldsskólastigi falli undir hugtakið almennt nám í merkingu 2. mgr. 76. gr. stjórnarskrár þar sem kveðið er á um að öllum skuli tryggður í lögum réttur til almennrar menntunar og fræðslu við sitt hæfi. Umboðsmaður taldi að af stjórnarskrárákvæðinu leiddi að lagaheimild þyrfti til þess að stjórnvöld gætu takmarkað jafnan aðgang þeirra sem rétt ættu til að hefja nám í framhaldsskóla að almennri menntun. Hann benti á að í framhaldsskólalögum væri ekki að finna beina efnisreglu um það fyrirkomulag við innritun í framhaldsskóla sem fólst í forgangsreglu ráðherra. Það var því niðurstaða umboðsmanns að 3. gr. framhaldsskólalaga nr. 92/2008, sem fjallar um yfirstjórn ráðherra, gæti ekki ein og sér eða í tengslum við útfærslu á fræðsluskyldu samkvæmt 32. gr. laganna verið nægjanlegur lagagrundvöllur undir forgangsregluna. Umboðsmaður taldi enn fremur að heimildir ráðherra til gerðar skólasamnings við framhaldsskóla væru ekki fullnægjandi lagagrundvöllur til að kveða í slíkum samningi á um forgang að skólunum með þeim hætti sem gert var. Þá vakti umboðsmaður athygli á því að mennta- og menningarmálaráðherra hefði ekki farið þá leið að mæla fyrir um forgangsregluna í reglugerð settri samkvæmt heimild í 3. mgr. 32. gr. framhaldsskólalaga nr. 92/2008. Umboðsmaður taldi ekki unnt að útiloka að ráðherra gæti kveðið á um innritunarskilyrði í slíkri reglugerð enda brytu þau ekki í bága við efnisreglur laganna og almennar réttarreglur. Hann minnti hins vegar á að taka þyrfti sjálfstæða afstöðu til þess að hvaða marki unnt væri að beita reglugerðarheimildinni sem grundvelli reglna um mismunandi aðgang að framhaldsskólum og þá í ljósi lagaáskilnaðarreglu 2. mgr. 76. gr. stjórnarskrárinnar og almennra jafnræðisreglna. Umboðsmaður kom því ábendingu á framfæri við mennta- og menningarmálaráðuneytið um að sérstaklega yrði hugað að lagagrundvelli reglna sem ráðuneytið teldi þörf á að setja um innritun í framhaldsskóla og um forgang tiltekinna hópa í því sambandi.
Í ljósi lagareglna um birtingu, gildistöku og réttaráhrif stjórnvaldsfyrirmæla og þar sem forgangsregla ráðherra var sett með almennum fyrirmælum í bréfum og skólasamningum, en ekki samkvæmt reglugerðarheimild 3. mgr. 32. gr. framhaldsskólalaga, taldi umboðsmaður rétt að beina tilmælum til mennta- og menningarmálaráðuneytisins um að huga betur að því í framtíðinni í hvaða búning það kysi að setja fyrirmæli sín og taka þá jafnframt afstöðu til þess hvort löggjafinn hefði gert ráð fyrir því að fyrirmæli tiltekins eðlis eða efnis væru sett í annan og vandaðri búning en í form einfaldra fyrirmæla.
Að lokum taldi umboðsmaður, m.a. í ljósi sjónarmiða um réttmætar væntingar og tilkynningar um breytingar á stjórnsýsluframkvæmd, rétt að mælast til þess að við íþyngjandi breytingar á reglum um innritun nemenda í framhaldsskóla yrði framvegis betur gætt að því að kynna þær með hæfilegum fyrirvara.